خارخاسک Tribulus terrestris

امروزه استفاده از گياهان دارويی در درمان بيماريها رو به گسترش است و استخراج و بررسی خواص تركيبات گياهی و ارائه مكانيسمهای عملكرد اين تركيبات در درمان بيماريهای مختلف، مورد توجه قرار گرفته است. مصرف خارخاسك منجر به افزايش ترشح تستوسترون، افزايش قدرت و حجم عضلات و افزايش توليد سلولهای جنسی مردانه و زنانه می شود و در بين ورزشكاران بخصوص بدنسازان به همراه مكملهای غذايی برای تقويت توده عضلانی و افزايش قدرت عضلات استفاده می شود. اين گياه در درمان بيماريهای قلبي_-عروقي همچون فشارخون بالا، كمخونی، ضعف گردش خون و آنژين صدری مؤثر است و در داروهای سنتي چينی ها و هنديها برای درمان بيماريهای كبد و كليه و بيماريهای قلبی- عروقی استفاده مي شود. از نظر درمانهای سنتي نيز خواص مختلفی برای اين گياه در نظر گرفته اند. در متون قديمي نيز به كاربرد عصاره اين گياه براي درمان اختلالات ايمنی بدن از قبيل آلرژيهای پوستی و اگزما، تقويت كبد، درمان پرخوری و همچنين درمان مسموميت غذايي، درمان التهاب ها و برفك دهان، اختلالات گوارشی همچون يبوست و نفخ و تسكين درد مفاصل و كمر اشاره شده است.

گياه خارخاسك كه اولين بار توسط كارلوس لينه تشخيص داده شد، (در متون طب سنتي حسك، خسك، شكوهج، شكوهنج) گياهي علفي از خانواده اسفندها است كه داراي ارتفاع 60– 10 سانتيمتر، گلهايي به پهنای 4-10 ميليمتر و 5 گلبرگ زرد رنگ در هر گل می باشد. ميوه اين گياه به طول 10 ميليمتر و پهنای 6–4 ميليمتري نسبت به دو انتها مي باشد. خارخاسك داراي برگهای متقابل است كه اغلب نامساوی و مركب از برگچه های كوچك و ريزی است كه به تعداد 6 -3 زوج در طرفين دمبرگ اصلي وجود دارند و گلهای زرد كوچك و منفرد دارد. اين گياه در طب سنتي چين، هند، عراق، بلغارستان، جنوب آفريقا و همچنين در ايران كاربرد دارد.

در كتاب مخزن الادويه، خارخاسك را به دو نوع بستانی و بيابانی تقسيم كرده و خواص نوع بياباني اين گياه را بيشتر توصيف كرده اند. خارخاسك دارای طبيعت گرم و خشك مي باشد. در طب سنتي خواص گوناگوني برای خارخاسك ذكر شده است كه از جمله مهمترين آنها عبارتند از: مدر، تسكين دهنده درد مثانه، افزاينده منی، ايجاد نعوظ، شكننده سنگ كليه و مثانه، ملين و رفع كننده قولنج است.استفاده از عصاره برگ، ريشه و ميوه تازه آن جهت زخم مجاری ادراری، شكستن سنگها، سختی دفع ادرار و قولنج مفيد است. افزودن عصاره اين گياه به عسل جهت بهبود زخم و عفونت دهان، درد لثه و تورم حلق مفيد می باشد. عصاره جوشانده آن جهت جلوگيری و درمان ورم حاد به كار مي رود.در طب سنتی برای كاهش عوارض اين گياه از بادام و روغن كنجد استفاده شده است. در طب سنتي خواص دانه اين گياه را مشابه بخشهای هوايي آن دانسته اند. ماليدن و آشاميدن روغن گياه كه از طبخ آب گياه با روغن كنجد به دست مي آيد جهت تقويت قوه باء و درد مفصل و كمر، دفع سنگ كليه و مثانه به كار می رود. ماليدن و چكاندن آن بر نواحي عانه، كمر و آلت تناسلی مردانه در درمان مشكل دفع ادرار مؤثر بوده است. دانه خارخاسك كه حسك دانه ناميده مي شود در تركيب با شير در تقويت قوه باء مفيد دانسته شده است. فيتوفارماكولوژی گياه خارخاسك داراي فلاونوئيدها، استروئيدها، ساپونينها، آلكالوئيدها، اسيدهای چرب غير اشباع، ويتامين ها، تانن، رزين، پتاسيم، نيترات، فسفر، آهن، سديم، كلسيم، گوگرد، كلر، اسيد آسپارتيك و اسيد گلوتاميك است. اين گياه دارای فوايد مختلفی از جمله خاصيت ضد ميكروبی، ضد باكتريايی، آنتياكسيدانی، مهار سيكلواكسيژناز، پاكسازی راديكالهای آزاد، مهار پراكسيداسيون چربي و تعديل عوامل التهابی است. در طب سنتي درمان انواع بيماريها از جمله دفع سنگ كليه، كاهش فشار خون، اثرات ضد ديابتي، بيماريهاي دستگاه قلبي-عروقي، اختلالات معده ای- روده ای، تقويت كننده و بهبود عملكرد جنسی در مردان و درمان بيماريهای كبدی برای خارخاسك گزارش شده است.

مصرف گياه خارخاسك گياهان دارويی نسبت به داروهای شيميايی، عوارض كمتری دارند. در صورت مصرف بالای اين گياه، به علت خاصيت افزايش دهندگی هورمون تستوسترون و عوارض اين هورمون سبب ريزش موی هورمونی (كچلی آندروژنيك) مي شود. در مطالعه موردی عوارض سمی اين گياه، مصرف بيش از حد آن موجب سميت كليه، كبد و سيستم عصبي گرديد. عصاره خارخاسك به علت داشتن ساپونين ها باعث اسپاسم عضله صاف ديواره رحم نيز مي شود كه اين خاصيت ممكن است منجر به سقط جنين در زنان باردار گردد. در بزرگ شدگي پروستات و افرادی كه تومورهای حساس به آندروژن دارند نيز مصرف عصاره اين گياه به علت وجود ساپونينهاي استروئيدی توصيه نمی شود. با توجه به اثرات جانبی ذكر شده مي توان نتيجه گرفت كه مصرف بيش از دوز درماني خارخاسك ميتواند منجر به عوارضی شود. در صورت استفاده از داروها و تركيبات كاهنده فشار خون مثل بتا– بلوكرها، ديژوكسين، بلوك كنندههای كانالهای كلسيمي، مدرها، مهاركننده هاي آنزيم مبدل آنژيوتانسين، گياهان حاوی گليكوزيدهای قلبی و نيتراتها و يا حتي استفاده همزمان از داروهای كاهنده قند خون مثل متفورمين ميتواند عوارض سينرژيستی ايجاد كند.

با توجه به خاصيت ضد ميكروبي اين گياه مي توان با تحقيقات گسترده تری به خواص عصاره تركيبی گياه ذكر شده كه از قديم در طب سنتی جايگاه ويژهای داشته است پی برد و از آنها به عنوان افزودنی در مواد غذايی به جای افزودنی های شيميايی موجود و برای كنترل بيماری ها استفاده نمود. هرچند مصرف اين تركيب به عنوان دارو جهت پيشگيری و درمان بيماريها، نياز به آزمايش های بالينی تكميلی دارد.

منبع: فصلنامه گیاهان دارویی/ مروری بر اثرات درمانی گياه خارخاسک/ليلا ناصری، مظفر خزاعي، محسن اكبری بزم/ تاریخ تصویت 97/07/03