زادگاه و رویشگاه آغازین گل محمدی سرزمین کهن ایران و خاورمیانه میباشد.در آغاز سده هفدهم میلادی گل سرخ ایران به هندوستان،شمال آفریقا و ترکیه و سپس به بلغارستان برده شد و کاشت آن گسترش یافت.ایران از دیرینه ترین کشورها برای تولید گل سرخ به شمار میرود و پیشینه آن در این زمینه به بیش از 2500 سال میرسد.در گذشته های دور گل های سرخ رز چیده شده و در چربی هایی قرارداده شده و عطر گل رزرا استخراج و به جای دارو در درمان بیماری های گوناگون به کار میگرفته اند.ایرانیان در آن زمان نخستین بار روش تقطیر را نوآوری نمودند.فرآوری گیاهان دارویی به روش تقطیر در ایران،پیش از تاخت و تاز مغولان به اوج خود رسید.به گونه ای که همه ساله مقدار فراوانی گلاب،عرق نسترن،نعناع، رازیانه و... از راه دریا و خشکی به شمال آفریقا،اروپا،چین،هندوستانو یمن فرستاده میشد. علاوه بر این با کاربرد گیاهان دارویی،داروهای زیادی به صورت خشک و یا عصاره های تغلیظ شده تهیه و صادر میگردیدند.سپس هنر گلاب گیری در سده دهم از ایران به اروپا برده شد.نخستین کشور اروپایی که این هنر را به خدمت گرفت کشور اسپانیا بود.در روزگار گذشته کانون اصلی گل رز و گیاهان دارویی ایران،سرزمین فارس بود و بیشترین کارگاههای تولید گلاب در میمند و فیروزآباد برپا بوده است.تاخت و تاز مغولان همراه با نابودی همه چیز،چرخه این صنعت را نیز دچار نابودی کرد.به گونه ای که از آن تاریخ تاامروز،هنوز این صنعت به رواج پیشین خود دست نیافته است.عطر گل سرخ ایران به سبب شرایط آرمانی آب و هوایی از مرغوبیت ویژه و چشمگیری برخوردار است.تهیه عطر و عرقیات در ایران هنوز هم به صورت سنتی انجام میگیرد و هیچ یک از تولید کنندگان با ویژگی ها و ساختار مواد تولید شده آشنایی چندانی ندارند.حدود هفتصدسال پیش،یورش قوم مغول به استان فارس و ویرانی اکثر شهرهای آن توسط سربازان چنگیز و بروز ناامنی در فارس،باعث شد که گل کاران و کشاورزان گل محمدی در پی یافتن مکانی باشند تا از هجوم مغولان در امان بمانند.گروهی به خراسان،عده ای به همدان و تعدادی به سمت کاشان حرکت کردند و در چند نقطه اطراف کاشان سکنی گزیدند و به پرورش گل سرخ پرداختند.چندی نگذشت که کشت گل محمدی و متعاقب آن صنعت و مراسم سنتی گلاب گیری در کاشان رواج پیدا کرد.دشت های گل سرخ در اطراف کاشان در دامنه کوههای کرکس،از آزران و کامو گرفته تا نیاسر و برزک و قمصر و قهرود مشاهده میشود.با مرور تاریخ متوجه میشویم که گل محمدی،بومی منطقه فارس بوده که به قمصر آمده است.        

گل محمدی یا گل گلاب با نام علمیRosa damasena درختچه ای است خزان دار (Decideous) ، که تولید گل های بسیار معطر مینماید و خاصیت دارویی دارد.اهمیت گل محمدی در عطر و اسانس آن است.بسیاری از فعالان در عرصه صنعت عطرسازی اسانس گل محمدی را مهم ترین ماده اولیه این صنعت میدانند.بخش اعظم اسانس گل محمدی تولید شده در دنیا به دلیل داشتن عطر و بوی بسیار خوش برای تهیه عطرهای گران قیمت استفاده میشوند.گل محمدی و فرآورده های آن علاوه بر ایران مدت های مدیدی در یونان،روم و کشورهای عربی در لوازم آرایشی، داروها و عطرها مورد استفاده بوده است.اسانس و گلاب حاصل از این گل در رفع مواردی نظیر افسردگی، بی خوابی،فشار روحی،خشکی و حساسیت پوست،التیام زخم های پوستی و عفونت های باکتریایی و ویروسی مؤثر است.

گل محمدی در بیشتر مناطق و استان های کشور به خصوص اصفهان، کرمان، فارس، آذربایجان، مرکزی، چهارمحال و بختیاری، همدان، خراسان و سمنان سابقه کشت دارد. امروزه از گل محمدی فرآورده های بسیار متنوعی با استفاده از روش های مختلف فرآوری و استخراج به دست می آید. فرآورده هایی که از این گیاه به دست می آید شامل گلاب، اسانس، کانکریت، اسانس مطلق، اسانس تام، گلبرگ و غنچه خشک است که در صنایع عطرسازی و مواد آروماتیک، تولید فرآورده های بهداشتی آرایشی شامل انواع کرم های آرایشی، صابون، شامپو، شیرپاک کن و حمام های زیبایی همچنین در تولید انواع نوشیدنی ها، شیرینی ها، ادویه جات، پودینگ، ژله ها و دسرها و در صنایع داروسازی به علت خواص ضد افسردگی، آرام بخشی، ضد عفونی کننده و ملین بودن، همچنین در گل آرایی و تهیه بالشتک های خوشبو و تزیین سبدهای گل خشک کاربرد دارند.

الف) گلاب Rose water

مایع خوشبویی است که از تقطیر گل های محمدی حاصل می شود. بخش عمده این محصول آب است و اجزا اسانس به مقدار کم در آن به صورت محلول درآمده اند. امروزه در جهان گلاب به عنوان محصول فرعی و اسانس تام به عنوان محصول اصلی از آن استحصال می شود. اما در ایران هنوز گلاب محصول اصلی می باشد. گلاب از گذشته تاکنون در مراسم مذهبی، در تهیه انواع شیرینی، شستشوی اماکن مقدس و به علت اثرات آرام بخش و معطر بودنش در مراسم عزاداری(در فرهنگ ایرانیان) جایگاه ویژه ای داشته است. گلاب گیری به دو روش تقطیر سنتی و صنعتی انجام می شود.

ب) اسانس Essence

باارزش ترین محصول گل محمدی اسانس آن است. این اسانس از تقطیر گل های تازه آن به دست می آید که دارای اجزاء فراوان بوده و کاربردهای متفاوتی دارد.

1- اسانس اول (First Oil) : این اسانس از تقطیر گل های تازه آن به دست می آید و به صورت لایه ای سبز متمایل به زرد بر سطح گلاب حاصل از تقطیر شناور می شود که به عطر گل محمدی شهرت دارد. این اسانس حاوی اجزایی از اسانس تام گل محمدی است که حلالیت کمتری در آب دارند و عمدتاً از هیدروکربن های اشباع تشکیل شده است و به همین دلیل بر اثر سرد شدن به حالت جامد در می آید. بخش اعظم تولید اسانس گل محمدی ایران در حال حاضر از این نوع است .

2- اسانس دوم (Second Oil) : اگر گلاب حاصل از تقطیر که به گلاب اول معروف است را مجددا در دستگاه برج بلند تقطیر کنیم اسانس دوم به دست می آید و از نظر کیفیت مرغوب تر است. این اسانس در اثر سرد شدن جامد نمی شود. از این اسانس بیشتر در صنایع دارویی استفاده می شود.

3- اسانس تام: باارزش ترین محصول گل محمدی که به آن لقب طلای مایع Liquid Gold داده اند و از ترکیب اسانس اول و دوم گل محمدی حاصل می شود. این اسانس در حال حاضر در ایران به مقدار بسیار کمی تولید می شود.

ج) کانکرت (Concrete): گل های محمدی را با حلال های غیر قطبی نظیر "هگزان" و "پترولیوم اتر" عصاره گیری نموده و پس از جداسازی تفاله حلال را در شرایط خلأ تبخیر نموده، ماده موم مانند نیمه جامدی با رنگ قرمز نارنجی به دست می آید که به آن کانکرت گویند. این محصول در دمای محیط نیمه جامد است اما با کمی گرم کردن به مایع تبدیل می شود. به دلیل عدم استفاده از حرارت در طی فرآوری این محصول بویی کاملاً شبیه گل های محمدی دارد. این محصول اصلاً در ایران تولید نمی شود.

د) اسانس مطلق (Absolute Rose Oil):

اگر کانکرت را در دمای محیط در اتانول حل کنیم ترکیبات فرار آن در اتانول حل شده و ترکیبات مومی آن ته نشین می شوند. با تبخیر و بازیافت اتانول در دما و فشار پایین اسانسی حاصل می شود که به آن اصطلاحاً اسانس مطلق گویند که بیشتر در صنایع عطر سازی از آن استفاده می شود. اینها مجموعه موادی هستند که طی فرآیندهای مختلف از گل محمدی استخراج و در تولید فرآورده های متنوع آرایشی، بهداشتی، غذایی و دارویی استفاده می شوند. از مهمترین مشکلات صادرات اسانس گل محمدی ایران ارگانیک نبودن محصولات تولیدی و یکسان و استاندارد نبودن اسانس های تهیه شده در کشور است. دلایل این موضوع می تواند یکسان نبودن گل های محمدی کشت شده، اثر اقلیم و فصل در تولید اسانس، به روز نبودن تجهیزات فرآوری و استاندارد نبودن روش های تولید اسانس باشد.

منبع:

مجله تحقیق و توسعه باریج، آقای حسین حسینی؛ دکترای گیاهان دارویی؛ گروه تحقیقات کشاورزی